Struikelstenenroute

Ergens in het vorige jaar.
Het jaar dat wij in Nijkerk herdachten dat wij 75 jaar al in vrijheid en vrede leven.
75 jaar na het einde van de tweede wereldoorlog, die ook diepe wonden heeft geslagen in de samenleving van Nijkerk. In het kader van deze herdenking heeft Museum Nijkerk een gids uitgegeven over de struikelstenen, de namen en de jaartallen en de plaatsen van de weggevoerden en de gedoden. Op de uitvouwbare plattegrond in het centrum van de brochure staan de plaatsen van de stenen. Na mijn werk fiets ik naar het museum en haal een gids op.

Vanmorgen, onder een loodzware hemel, gaan Wandellief en ik op pad vanaf het gesloten museum. We gaan alle struikelstenen in het centrum langs. Struikelend over onbegrijpelijke gebeurtenissen, verwoeste levens, jong en oud. Struikelsteen voor struikelsteen. Naam voor naam. Plaats des doods na plaats des doods.

Al na een paar meter treffen wij de eerste twee stenen aan de Venestraat (waaraan ooit een oom en tante van Wandellief woonden). Hier woonden Isaac Hammelburg en Judith Hammelburg – van der Hoeden. Isaac is vermoord in Theresienstadt. Zij is vermoord in Auschwitz.
In de regen door naar de volgende steen op de maag. Johanna van der Hoeden, net om de hoek bij de Torenstraat. Zij werd, 67 jaar oud, vermoord in Sobibor.
Terug naar de Venestraat, waar de jonge Wouter Bouwman woonde. Hij zat in het verzet en kwam, na twee decennia leven, om in een Duits tuchthuis, een kleine maand voor de bevrijding.
Verder naar de Groenestraat waar we anders komen voor de fietsenmaker. Nu liggen er twee stenen op het trottoir. Eén voor Johannes Pijpers, 21 jaar en omgebracht in een tuchthuis in Rheinbach. Hij zat in het verzet, evenals huisgenoot Maarten Slort. Hij is gefussileerd in Scheveningen. 25 jaar jong en nooit meer ouder.
Aan de Holkerstraat woonde Joseph de Liever met zijn vrouw en drie kinderen Met zijn broer Louis had Joseph in winkel aan de Singel, maar niet meer op 9 april 1943 toen hij zich met zijn vrouw Rika en kinderen Gesina, Mozes en Berthie moest melden in Vught. Mensen in Sobibor maakten uiteindelijk een einde aan hun leven.
Twee huizen verder aan dezelfde Holkerstraat woonde Henri Hamburger, boven zijn eigen slagerij. Hij woonde daar met zijn vrouw Eva, en zijn kinderen Sam, Abraham en Frits Cohen die bij hen inwoonde. Vijf levens eindigden in Sobibor.
Bij de kerktoren in een klein huisje woonde Izak Mok met de zijnen. Het huisje is verdwenen in de tijd, maar de herinnering wordt gaande gehouden door vier stenen: één voor Izak, één voor Sara (zijn was er eentje van Van der Hoeden), één dochter Leentje, één voor dochter Jansje.

Op de hoek van de Torenstraat en de Jodenbreestraat (officiëel Nieuwstraat) is het even zoeken naar de struikelstenen van Abraham en Kaatje, deze beide Fortuijn-en kwamen om in Sobibor. Nooit meer zou een Nijkerker de beroemde gemberbollen van bakker Fortuijn smaken en op waarde weten te schatten. Even verderop woonden andere Fortuijn-en. Izaäk en Jetje met hun zoon Leo. Het was een arme familie. Izaäk scharrelde een kostje bij elkaar als voddenboer, hij had zijn opslag aan de Koetsendijk, waar wij even een schuilplaats zoeken tegen de regen. Het gezin vond geen schuilplaats, alledrie kwamen zij om. De ouders in Sobibor, zoon Leo in Neukirch.
We gaan in afnemende en toenemende regen een paar straten om en komen uit aan de Van Delenstraat. Daar woonde Mozes Spanjer, hij kwam van buiten Nijkerk. Vanuit Rijssen was hij naar Nijkerk gekomen om te werken voor de gemeente Nijkerk maar hij verloor zijn baan als gevolg van anti-joodse maatregelen van de bezettende macht. Mozes was getrouwd met de Rijssense Bela en samen kregen zij een zoon Karel. Verder was er een pleegdochter Louise Polak in huis. Allemaal zijn zij in Sobibor omgekomen.
De volgende drie stenen liggen verspreid van elkaar. Drie mannen verbonden door het verzet. Eerst Pieter Arie Hartog, die overleed in Barneveld, nadat hij zwaar gewond was geraakt door Duits vuur bij een verzetsaktie. Klaas Oostindië wordt herdacht met een steen in de Schrassertstraat. Hij werkte bij Callenbach en uiteindelijk kwam hij in een massagraf in Duitsland, hij was bezweken in een kamp van Neuengamme. De derde treffen we aan op een steenworp afstand van het monument op de hoek van de Bruins Slotlaan. Daar woonde Klaas Vastenburg. Hij was meteropnemer bij de Provinciale Geldersche Electriciteits Maatschappij. Een paar weken voor het einde van de oorlog werd hij met 116 anderen gefussilleerd bij de Woeste Hoeve.
De vlag zwaait heen en weer in de stromende regen bij het monument. De sleutel van de voormalige synagoge zit nog steeds verborgen in een traan. Heftige regen slaat tegen vlag en traan. Hier worden alle namen van de omgekomenen herdacht. In weer en wind, met zon en bries.

Met zicht op de Eierhal hadden de zussen Betsy en Lina de Rooij een winkeltje aan de Vetkamp. Je kon daar spulletjes kopen die je nodig had in het huishouden. Zij hadden ook een minibieb, waar je boeken kon lenen. Hoeveel boeken zouden er nu zijn over Joden en de tweede wereldoorlog? De beide vijftigers werden vermoord in Sobibor.
We lopen door het Van Reenenpark waar vlaggen wapperen. De standaard voor de krans die vanavond zal worden gelegd door de burgemeester staat al klaar voor het monument. Alles ziet er netjes uit. De zwaarte van het verleden poets je echter niet weg.
Aan de Spoorstraat (hoevelen zijn er niet via het spoor naar hun ondergang gebracht?) woonden Philip de Liver en zijn Hinne de Liver-Cohen, een vrouw uit een priesterlijk geslacht. Philip had een kalverslachterij. Hij en zijn vrouw werden uiteindelijk afgeslacht in Sobibor. Beulen kennen geen genade.
Abraham Hamburger werkte samen met zijn vrouw Sara Hamburger – Rood in hun slagerij aan de Oosterstraat, waar zij zelfs varkenvlees verkochten. Voor een jood was varkensvlees niet kosjer, maar de beide echtelieden hadden afscheid van de joodse gemeenschap genomen en hielden zich niet aan de oude tradities. De dreiging van hun ondergang door Duitse beulen was zo’n schrikbeeld dat zij besloten om hun eigen leven te nemen.
Aan de Singel komen we meerder adressen en stenen tegen. Eerst treffen we echtpaar Van der Hoeden en Fortuijn, twee namen met een lange geschiedenis in Nijkerk. Een lange geschiedenis met bedrijvigheid in de stad. Dit echtpaar kwan, zoals zovelen uit Nijkerk, om in Sobibor.

Een paar nummers verderop woonden de jonge zussen Anna de Liever en Reina de Liever. Zij werkten allebei in het onderwijs en overleefden de oorlog niet. Meerdere familieleden (waaronder Louk de Liever) slaagden er in het leven te behouden. Op een ander adres aan de Singel woonden Emmanuël (‘God is met ons’) Cohen en zijn dochter Theodora. Zij werden vermoord in Sobibor. Enkele kinderen van Emmanuël ontkwamen aan de oorlogsdood, sommigen door vroegtijdig te verkassen naar Palestina. Ook aan de Singel had weduwe Johanna van der Hoeden – Turksma met haar zoon Henri een winkel in meubelstukken, die een tweede leven hadden gekregen. Het eerste leven van beiden werd afgebroken door de Duitsers. Bij Johanna gebeurde dat in Sobibor, bij Henri in Dyhernfurth..

Aan de Singel stond ook de synagoge voor de joodse gemeenschap van Nijkerk. Het oude hek van de synagoge staat nu als ingang van de begraafplaats in het buitengebied, aan de Oude Amersfoortseweg. Een plaquette herinnert de goed kijkende passant aan de synagoge die er stond. Verleden verdwijnt, maar raakt niet altijd spoorloos. Het tegenover gelegen Synagogepad (zijstraat van de Singel) herinnert aan de vermoorde tijd.

Even om de hoek, aan de Kloosterstraat, woonde het gezin Coltof. vader Sander, moeder Rosetta Cohen en dochter Femia. Sander Colthof nam een vooraanstaande positie in in de Nijkerkse gemeenschap. Hij gaf onderwijs aan de joodse school aan de Kloosterstraat en in de synagoge was hij chazan. Naar vader Coltof is een straat genoemd in Nijkerk.

Nog even lopen door de tijd en wij zijn terug bij het gesloten Museum.

Nog steeds huilt de hemel hete tranen.

Nijkerk – Struikelstenenroute – 5 kilometer

https://videopress.com/v/0oEDOVaq?preloadContent=metadata

Met dank aan Museum Nijkerk voor de gids met veel informatie over de omgekomen Nijkerkers.

P.S. op 12 mei ontdekte ik dat de Struikelstenen bij de twee adressen aan de Holkerstraat zijn weggehaald. Binnenkort beginnen er grote sloopwerkzaamheden tegenover de Grote Kerk. De huizen met Struikelstenen zullen ook gesloopt worden.